Hoeveel kwaad doet glyfosaat? ‘De vraag is of de veilig geachte dosis echt veilig is’

Europese lidstaten konden het niet eens worden over een verlenging van de toelating voor het gebruik van glyfosaat. Hoe gevaarlijk is het voor onze gezondheid wanneer de ‘waarschijnlijk kankerverwekkende’ onkruidverdelger niet van de markt verdwijnt? ‘Dit is een symbooldossier geworden.’

Glyfosaat blijft de gemoederen beroeren. Op 15 december loopt de Europese vergunning voor het populaire herbicide af. Milieuverenigingen en Kom op Tegen Kanker pleiten al langer voor een verbod. Naar alle waarschijnlijkheid zal de Europese Commissie de vergunning echter met een jaar verlengen, want de Europese lidstaten konden er recent geen overeenkomst over bereiken. Intussen werkt het Europese voedselveiligheidsagentschap EFSA aan een nieuwe evaluatie van de stof die halfweg volgend jaar af moet zijn, en zal bepalen of glyfosaat nog langer op de markt mag blijven. Liefst 180.000 pagina’s telt het dossier dat voor de vernieuwing van de markttoelating is ingediend, ruim dubbel zo dik als normaal.

De poppen gingen aan het dansen in 2015. Het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) classificeerde glyfosaat toen als “waarschijnlijk kankerverwekkend”. De Europese voedselveiligheidsautoriteit (EFSA) besloot dat de stof “waarschijnlijk geen carcinogeen gevaar inhoudt voor de mens”.

Voor die onenigheid zijn meerdere verklaringen. Het IARC beperkt zich tot studies die in wetenschappelijke vakbladen zijn verschenen, terwijl EFSA ook kijkt naar onderzoek dat de pesticideproducenten zelf moeten aanleveren. Daarnaast is het onderzoek niet eenduidig. Zo zien de IARC-onderzoekers wel voldoende bewijs voor de kankerverwekkende eigenschappen van glyfosaat in onderzoek met celculturen en dieren, en vindt EFSA die resultaten niet overtuigend. Sommige studies naar effecten bij landbouwers vinden wel een statistisch verband tussen het gebruik van glyfosaat en lymfeklierkanker, andere niet. De experts zijn het niet eens over welke studies de beste zijn en het meeste gewicht moeten krijgen.

Het IARC staat internationaal vrij geïsoleerd met zijn analyse. Onder meer het Amerikaanse Environmental Protection Agency (EPA), en soortgelijke instanties in andere landen bevonden glyfosaat veilig. Eerder dit jaar meldde het European Chemical Agency (ECHA) na een nieuwe analyse al dat het “niet gerechtvaardigd is glyfosaat als een carcinogeen te classificeren”.

Ook onze Hoge Gezondheidsraad (HGR) boog zich over de kwestie en besluit dat glyfosaat “waarschijnlijk een zwak carcinogeen is”. “Het risico dat glyfosaat kanker veroorzaakt bij mensen is waarschijnlijk zeer klein, hoewel het moeilijk is dat met zekerheid uit te maken op basis van de huidige informatie”, aldus de HGR.

Kanker is niet de enige zorg. Zo wijzen de Bond Beter Leefmilieu en de Vlaamse Parkinson Liga op een mogelijk verband met de ziekte van Parkinson. De Nederlandse neuroloog Bas Bloem (Radboudumc) deelt die bezorgdheid. Hij wijst onder meer op onderzoek dat aantoont dat de ziekte vaker voorkomt in landbouwgebied waar meer pesticiden worden gebruikt. Al is het bewijs specifiek voor glyfosaat beperkt. “Er is rook, maar geen vuur”, aldus Bloem.

Beste leerling van de klas

Glyfosaat is een bijzonder product. Het paradepaardje van het voormalige Monsanto - nu Bayer - dringt door tot in de plantenwortels waardoor het onkruiden letterlijk met tak en wortel uitroeit, wat de stof erg populair maakt.

Sinds 2017 is gebruik door particulieren in Vlaanderen verboden. “Daardoor is onze blootstelling al gevoelig verminderd”, zegt gewasbeschermingsexpert Pieter Spanoghe (UGent). “Maar dit is een symbooldossier geworden. Voor organisaties die een pesticidevrije landbouw willen, is een verbod op glyfosaat een belangrijke horde.”

Maarten Trybou, hoofd van de dienst Gewasbeschermingsmiddelen van de FOD Volksgezondheid, merkte eerder al op dat het ironisch is dat net een van de minst schadelijke herbiciden in het vizier wordt genomen. Op basis van de dosis die je dagelijks mag binnenkrijgen zonder risico op gezondheidsschade op lange termijn, behoort glyfosaat volgens EFSA tot de 10 procent minst giftige pesticiden. Bovendien is glyfosaat volgens EFSA minder schadelijk voor het milieu dan de meeste pesticiden, inclusief stoffen die in de biolandbouw zijn toegestaan. “Het is een van de beste leerlingen van de klas”, aldus Spanoghe.

Het is wel een erg aanwezige leerling. Glyfosaat zit in oppervlaktewater, in ons lichaam en onderzoekers troffen het al aan in bier en ijs - al zou je 1000 liter bier moeten hijsen en 70 ton ijs binnenwerken om de veilig geachte dosis te overschrijden. “Net omdat glyfosaat zo’n weinig toxische stof is, is die blootstelling niet per se een probleem”, aldus Trybou.

Daar is niet iedereen het mee eens. Volgens Bloem evalueert het EFSA het risico dat een stof de ziekte van Parkinson veroorzaakt op een te rudimentaire manier. “Het is dus de vraag of de veilig geachte dosis echt veilig is”, zegt Bloem. “Ook omdat we blootgesteld worden aan een cocktail van schadelijke stoffen.”

Ook de gezondheidsraad ziet de stof liever verdwijnen, uit voorzorg. “Omdat glyfosaat zo alomtegenwoordig is en we weinig weten over gecombineerde effecten, pleiten wij voor een geleidelijke uitfasering”, zegt emeritus hoogleraar farmacologie Norbert Fraeyman (UGent).

“Laat ons de nieuwe EFSA-analyse afwachten”, zegt Trybou. “Als daaruit blijkt dat er een risico is voor de volksgezondheid, dan zullen we niet aarzelen om actie te ondernemen.”