Hoe omgaan met schuldgevoelens? ‘We worstelen er gemiddeld twee uur per dag mee. Dat is veel, hè’

Schuldgevoelens kunnen ons, of ze nu terecht zijn of niet, stevig onder de duim houden. Schrijfster en filosofe Jannah Loontjens nam dat soort emoties onder de loep en schreef een boek vol tips om er beter mee om te gaan. ‘We worstelen doorgaans twee uur per dag met schuldgevoelens. Dat is veel, hè.’

We voelen ons allemaal weleens schuldig: omdat we onze grootouders al even niet meer hebben bezocht, of omdat we met een lepe smoes onder een afspraak uit probeerden te raken. De Nederlandse Jannah Loontjens (48) is schrijfster en filosofe, en geeft met het boek Schuldig een interessante inkijk in het menselijke geweten. Omdat we met z’n allen een hoop schuldgevoelens met ons meezeulen, zelfs als we niet noodzakelijk iets mispeuterd hebben. Loontjens: “Onderzoek toont aan dat we doorgaans twee uur per dag met schuldgevoelens worstelen. Dat is veel, hè. Ook wanneer ik naar aanleiding van mijn boek lezingen geef, valt het me telkens op hoezeer schuldgevoelens mensen kunnen dwarszitten.”

Waarover voelen we ons zoal schuldig?

“Vooral over het feit dat we onze familie en naasten niet genoeg aandacht of zorg zouden geven. Maar we kunnen ons ook schuldig voelen tegenover onszelf, wanneer we ons bijvoorbeeld voornemen om minder te drinken of gezonder te eten, maar die voornemens vervolgens niet nakomen.

“In mijn boek heb ik het voor alle duidelijkheid niet over mensen die zware misdrijven hebben gepleegd. Ik wilde focussen op de schuldgevoelens over relatief kleine zaken. Je kan je zelfs schuldig voelen wanneer iemand heel vriendelijk tegen je is geweest en jij het gevoel hebt dat je niet even vriendelijk terug was, of niet genoeg dankbaarheid hebt getoond. Dat vond ik interessant: hoe we ons over dat soort situaties ook schuldig kunnen voelen.”

We kunnen ons zelfs schuldig voelen over onze gedachten, schrijft u.

“Volgens Friedrich Nietzsche is het christendom daarvoor verantwoordelijk. In de Griekse filosofie en levenswijsheid werd je op basis van je daden beoordeeld: je moest ethisch handelen, het goede dóén. Als je verliefd werd op de vriendin van je beste vriend, maar je handelde daar niet naar, was je volgens de Griekse filosofie dus nog altijd een goed mens. Bij het christendom gaat het niet meer alleen om wat je doet, maar ook om wat je voelt en wat je denkt. Als je lustgevoelens voor de partner van iemand anders voelt, ben je volgens het christendom al zondig. Zelfs als je niets met die gedachte hebt gedaan.

“Die voortdurende schuldgevoelens brengen natuurlijk een grote zwaarte met zich mee. Mijn vader, die streng katholiek werd opgevoed, voelde zich altijd slecht over zichzelf, altijd zondig. Dat heeft enorm op hem gewogen. In die zin zouden we er dus baat bij hebben om ons denken en handelen weer wat meer van elkaar te scheiden. Zolang we ethisch handelen, moeten we in onze gedachten vrij kunnen zijn. En ons onze gedachten ook kunnen vergeven.”

Uit uw boek kon ik opmaken dat u zich zelf ook vaak en snel schuldig voelt. Hoe komt dat?

“Ik denk dat ik me als kind al heel snel verantwoordelijk voelde voor het geluk van mijn ouders. Maar het heeft ook te maken met mijn enorme neiging tot reflectie en verbeelding. Als kind al was ik me de hele tijd aan het voorstellen hoe andere kinderen of volwassenen een situatie beleefden. En wanneer ik me kon inbeelden dat een situatie voor hen niet prettig was, voelde ik me daar verantwoordelijk voor. Dat klinkt misschien wat extreem, maar ik denk dat heel wat mensen zich daarin kunnen herkennen. Dat is me in elk geval opgevallen nadat mijn boek uitkwam: ik heb nog nooit zoveel lezersbrieven gekregen.

“Sinds ik mijn boek heb geschreven, voel ik me wel minder vaak schuldig. Het helpt dus wel om je eigen schuldgevoelens te onderzoeken om het knagende karakter ervan weg te nemen. Dat kun je leren.”

Hoe kan je irrationele schuldgevoelens het zwijgen opleggen?

“Het helpt enorm om je schuldgevoel te ontleden. Vaak zijn onze schuldgevoelens heel vaag en is het niet eens duidelijk waarover je je precies schuldig voelt. Door je in je schuldgevoel te verdiepen, kan dat helderder worden. Wat speelt er nu écht? Het kan zijn dat je eigenlijk bang bent voor afwijzing, of bezorgd bent, of de ander niet wil kwetsen. Ontrafelen welke gevoelens er achter je schuldgevoel aan het werk zijn, kan de ruis van het schuldgevoel helpen opklaren.

“Zelf heb ik me bijvoorbeeld lang schuldig gevoeld tegenover mijn moeder. Ik had geregeld het gevoel dat ik er niet genoeg voor haar was, of dat ik niet aardig of aandachtig genoeg was geweest. Door dat schuldgevoel te analyseren, ontdekte ik dat ik eigenlijk net bezorgd om haar was, en dat ik bang was dat ik niet de perfecte dochter voor haar kon zijn. Dat besef heeft veel opgehelderd, en ik kon er mezelf ook sneller door vergeven.”

We leggen onszelf voortdurend hoge verwachtingen op, waaraan we moeilijk kunnen voldoen. Zijn die verwachtingen geen deel van het probleem?

“Absoluut. Zo vragen mensen me ook geregeld of vrouwen zich vaker schuldig voelen dan mannen. Het is echt zo dat veel vrouwen zich heel snel schuldig voelen. Ze willen zowel de ideale moeder zijn als een fulltime carrière nastreven. Zodra ze niet aan een van die idealen voldoen, kampen ze met schuldgevoelens. Wanneer hun kind bijvoorbeeld toch een dag extra naar de crèche moet. Of omgekeerd: wanneer ze geen vijf dagen per week kunnen werken.

“We zouden de lat voor onszelf wat lager moeten leggen. Het zou ons deugd doen om te stoppen met van onszelf te verwachten dat we voortdurend op alle fronten perfect zijn, en te beseffen dat een rommelig leven ook best oké is. Maar dat is natuurlijk heel moeilijk, omdat je je niet alleen moet afzetten tegen je eigen idealen, maar ook tegen de idealen die de samenleving ons oplegt.

“Minder streng voor jezelf zijn is de enige manier waarop je iets aan die vele schuldgevoelens kan veranderen. Dat kunnen anderen niet voor jou doen. Simone de Beauvoir en Jean-Paul Sartre benadrukten al dat je zelf je eigen levensvorm moet kiezen, en dat je op die manier ook een voorbeeld voor anderen moet stellen. Als je je naar ouderwetse normen en dominante idealen blijft gedragen, verandert er nooit iets.”

Kunnen schuldgevoelens dan nooit constructief zijn?

“Zeker wel. Ze kunnen een interessante bron van informatie zijn, een soort moreel kompas. Vandaag ervaren heel wat mensen schuldgevoelens over het klimaat, of over ons koloniaal verleden. Eigenlijk gaan die schuldgevoelens over de vraag: waar liggen mijn verantwoordelijkheden? Het kan heel interessant zijn om daar dieper over na te denken.”

Kan biechten, je schuldgevoel onder woorden brengen, helpen om ons van onze schuldgevoelens te verlossen?

“Niet echt, daar heeft de Franse filosoof Michel Foucault me anders naar doen kijken. Het idee leeft dat alles wat ons dwarszit – schuldgevoelens, maar ook andere dingen – moet worden uitgesproken. Dat het uitspreken van wat ons bezwaart in zichzelf een soort verlichting of een gevoel van bevrijding met zich meebrengt. Foucault wees erop dat het zo helemaal niet werkt, want zodra je een geheim of een ergernis uitspreekt, kan iemand anders daar iets mee doen en geef je die persoon dus een zekere vorm van macht over jou. Dat kan er net toe leiden dat je je niet bevrijd maar beklemd gaat voelen.

“Dat wil niet zeggen dat het altijd een slecht idee is om iets op te biechten. Wanneer je een relatie wilt herstellen waarin je iemand onrecht hebt aangedaan of gekwetst hebt, kan het natuurlijk constructief zijn om je schuldgevoel onder woorden te brengen of je excuses aan te bieden. Maar enkel en alleen iets opbiechten omdat je zelf verlichting wil, dat werkt niet.”

Verontschuldigingen komen soms onoprecht over, je excuses aanbieden is sowieso niet zo eenvoudig. Hoe doe je het juist?

(lacht) “O, je ziet mensen zó vaak op een verschrikkelijke manier hun excuses aanbieden. Een absolute dooddoener: ‘Het spijt me dat jij je zo beledigd voelt’. Dat is zo’n verkapte manier om toch nog de schuld bij de andere te leggen. Als je werkelijk je verontschuldigingen wilt aanbieden, moet je het vooral over jezelf en over jouw gedrag laten gaan. Dan moet je zeggen: ‘Sorry, ik heb je beledigd, dat spijt me heel erg, dat was niet mijn bedoeling’.”

Wat als mensen je een schuldgevoel aanpraten terwijl je eigenlijk niets verkeerd hebt gedaan?

“In zo’n situatie is het belangrijk om dat schuldgevoel niet op jou te nemen. Bied dus ook je excuses niet aan, maar probeer vooral helder te zijn. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik vind het jammer dat je dat zo hebt ervaren, want zo heb ik dat nooit bedoeld.’ Zodra je de schuld die de ander je in de schoenen schuift op jou neemt, ga je je schuldig voelen over iets wat je niet hebt gedaan. Bovendien verandert jouw schuldgevoel niks aan het geluk of ongeluk van die andere persoon. Je kan je nog zo schuldig voelen over iets wat je hebt gedaan, daar heeft die ander helemaal niks aan.”

Om schuldgevoelens uit de weg te gaan, zijn heel wat mensen geneigd om uitstelgedrag te vertonen, schrijft u. Ze voeren een moeilijk gesprek dan maar niet, of nemen geen beslissing.

“En het ironische is dat we ons dan ook weer schuldig kunnen voelen over dat uitstelgedrag. In mijn boek heb ik het bijvoorbeeld over hoe ik me schuldig voelde omdat ik voor kerst niet bij mijn moeder in Frankrijk wilde langsgaan. Ik had geen zin om de lange reis te maken en wilde eens een keer in Nederland blijven. De beslissing om thuis te blijven, had ik vrij snel genomen, maar zodra ik dat had besloten, durfde ik mijn moeder ook niet op de hoogte te brengen. Ik was bang voor haar oordeel en wilde haar niet kwetsen.”

Is het in zo’n situatie beter om sneller met de moeilijke boodschap naar buiten te komen?

“Ja, want hoe langer je wacht, hoe groter de situatie in ons hoofd wordt. Door telkens diplomatiek te zijn of de waarheid toe te dekken, laat je het probleem alleen maar broeien. Kies dus voor snelle actie en heldere communicatie, dat is respectvoller tegenover de ander. Als je iets blijft uitstellen omdat je het moeilijk vindt om te vertellen, vul je ook al zelf in dat de ander het daar moeilijk mee zal hebben. Daar kan je gelijk in hebben, maar die andere persoon kan ook anders reageren dan je verwachtte.”

Wanneer we onze eigen voornemens niet nakomen, kunnen we ons ook schuldig voelen tegenover onszelf. Hoe voorkom je zulke situaties?

“Stel jezelf allereerst geen onrealistische voornemens, want op die manier stel je jezelf alleen maar teleur. Als je minder alcohol wil drinken, begin dan misschien met één dag per week niet te drinken, in plaats van vijf dagen niet. En vergeef het jezelf wanneer je toch eens een voornemen breekt. Het is niet productief om dan te denken: ik geef het op, ik kan het toch niet. Je kan af en toe een voornemen breken en daarna de draad alsnog weer oppikken.”

Schuldig door Jannah Loontjes is uitgegeven bij Podium, 240 p., 22,50 euro