Havermelk is hot, maar is het wel een gezond en duurzaam alternatief voor melk?

In koffiebars en restaurants is het stilaan ingeburgerd en ook in de supermarkt doet haverdrank het steeds beter. Een merk als Oatly slaagde er zelfs in om de brikjes een cool imago aan te meten. Maar is het ook een gezond alternatief voor melk? En wat is nu het meest duurzaam: amandel-, soja- of havermelk?

Nee, het zijn geen eenvoudige tijden voor wie een koffiebar runt. Verwachtten klanten nog niet zo lang geleden koemelk in hun cappuccino of latte, dan moeten barista’s intussen een paar kartons alternatieve drankjes in hun voorraadkast hebben staan. Geen kat kijkt er nog van op als je een flat white met soja-, amandel- of haverdrank bestelt. Vooral dat laatste drankje is de jongste jaren aan een stevige opmars bezig. “Het aandeel van havermelk is enorm gegroeid”, zegt Kris Van Guyse van de Leuvense koffiebar Noir. “Toen we tien jaar geleden begonnen, lag de vraag vrij laag — we hadden elke week zo’n tien liter nodig. Nu zitten we makkelijk aan zestig à zeventig liter.” Zo’n vier jaar geleden begon de vraag exponentieel te stijgen; intussen wil ongeveer een derde van de klanten haverdrank in de koffie. “Omdat we werken met lokale boerderijen waar zorg wordt gedragen voor de dieren, kiezen veel mensen hier toch nog voor koemelk. Maar dat havermelk zwaar in de lift zit, valt echt niet te ontkennen. In tegenstelling tot veel andere koffiebars rekenen wij daarvoor trouwens geen extra kosten aan.” Haverdrank heeft een andere smaak dan koemelk en dus wordt de koffie daarop afgestemd, zegt Van Guyse. “We willen dat het smaakpalet goed zit en met een fruitige koffie wordt het geheel te zuur. We opteren dan liever voor koffiebonen waarin een vleugje chocolade zit.”

Ook bij het Antwerpse eensterrenrestaurant Fine Fleur zien ze een toename. “Het is een hype en dat heeft volgens mij te maken met koffiezaken waar alternatieven voor koemelk in een positief daglicht komen te staan”, zegt chef Mark Reynders. “Wij hebben standaard haver- en sojamelk in huis, want we willen dat onze gasten op hun wenken bediend worden.” Ook de supermarkten voelen de stijgende vraag naar havermelk. Of beter: haverdrank — gezien er geen uier aan te pas komt, mag de term ‘melk’ strikt gezien niet gebruikt worden. Een studie van ABN AMRO uit 2021 toonde aan dat de verkoop van haverdrank in de Nederlandse supermarkt van 9 procent in 2017 naar 34 procent steeg in 2020. Ook bij ons lijkt die trend zich door te zetten. “Haverdranken doen het opmerkelijk goed, omdat ze een neutralere smaak hebben dan sojadranken”, zegt Ine Tassignon, woordvoerder van Delhaize. “Vooral Oatly is een succes: in vergelijking met vorig jaar steeg de verkoop van dat merk met 12 procent, wat echt veel is. Het populairst is Oatly Barista, dat gebruikt wordt bij het maken van koffie. Maar de biohaverdrank van ons huismerk doet het nog beter. Allicht omdat die goedkoper is dan de andere haverdranken. Nu de koopdracht daalt, is dat iets waar veel klanten rekening mee houden.”

Goed voor klimaat én koe

Hoe valt het succes van haverdrank te verklaren? Dat een aantal koffiedrinkers noodgedwongen op zoek moet naar een plantaardig alternatief voor melk, heeft er ongetwijfeld mee te maken. “Niet iedereen heeft de mogelijkheid om koemelk te drinken, velen hebben bijvoorbeeld last van lactose-intolerantie”, zegt barista Kris Van Guyse. Haverdrankliefhebber Charlotte Claessens beaamt: “Ik heb jarenlang problemen gehad met mijn darmen en dat beterde pas toen ik stopte met het drinken van koemelk”, vertelt ze. “Sindsdien voel ik me stukken gezonder en is mijn hormoonbalans fel verbeterd. Van alle alternatieven vind ik havermelk veruit de lekkerste. Tien jaar geleden moest je daarvoor nog naar de biowinkel, nu vind je het overal. Dat is een positieve evolutie.”

Ook het klimaat is voor een aantal consumenten een reden om melk links te laten liggen. “Koeien stoten methaan uit. Het aandeel van die uitstoot in de opwarming van de aarde bedraagt ongeveer 10 procent”, verklaart Sander Houweling, professor in Atmosphere, Greenhouse gases and Climate aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Koeien zijn dan wel niet de grootste oorzaak van de klimaatopwarming, met de gedachte dat alle beetjes helpen, laten milieubewuste consumenten koemelk meer en meer links liggen. En nu we het toch over ecologische impact hebben: in vergelijking met soja- en amandeldrank is haverdrank een pak klimaatvriendelijker. Zo hebben amandelen zes keer meer water nodig dan haver om van zaadje tot volwassen plant te groeien, soja zelfs eenentwintig keer.

Maar ook een groeiend ethisch bewustzijn speelt mee. Waar koemelk decennialang werd aangeprezen als de ‘witte motor’ die kinderen én volwassenen een vitamineboost gaf, komt er steeds meer kritiek op de industriële melkproductie. Dierenrechtenorganisaties wijzen erop dat melkkoeien in België — zo’n half miljoen volgens de website van Animal Rights — een miserabel leven leiden. Dat drijft mensen naar de bioboer of doet hen overschakelen op meer diervriendelijke varianten. “Ik dronk vroeger koemelk, maar acht jaar geleden ben ik daarmee gestopt toen ik besefte dat een koe niet zomaar melk geeft, maar dat enkel kan doen als ze gekalverd heeft”, zegt Nathalie Duyck. “Ik vind het choquerend en wreed om een kalf weg te nemen bij de moeder. Dat havermelk de meest duurzame plantaardige drank is, speelt ook mee in mijn keuze. Bovendien is die neutraal van smaak, waardoor je het gemakkelijk kan gebruiken in bereidingen.”

Slimme marketing

Maar er is meer aan de hand. Het is tegenwoordig gewoon heel erg cool om haverdrank te nuttigen. En daar zit Oatly voor veel tussen. Die Zweedse producent heeft er de jongste jaren bijna in zijn eentje voor gezorgd dat het witte drankje bij de young and beautiful bijzonder hip is geworden. Oatly werd opgericht in 1994 in het Zweedse Malmö door Rickard Öste, een professor voedingskunde, en zijn broer Björn. Ze ontwikkelden een proces waarbij enzymen toegevoegd werden aan haver dat in water geweekt werd. Resultaat? Een drankje dat van nature zoet is, erg op melk lijkt en daardoor in de markt werd gezet als alternatief voor consumenten met lactose-intolerantie. Niet bepaald sexy, maar door een uitgekiende marketingstrategie — al wil het bedrijf dat zelf niet zo noemen — kwam het merk twintig jaar later beetje bij beetje in het vizier van de hipsters. Met dank aan CEO Toni Petersson, die in 2012 in de directeurszetel plaatsnam en niet te beroerd was om zelf in vrolijke reclamefilmpjes op te draven. Voortaan werd er in de communicatie ingezet op duurzaamheid en gezondheid, en dat met de nodige humor. De wat saaie verpakking werd vervangen door een visueel aantrekkelijk hebbeding. Kijk naar een kartonnetje Oatly en je ziet een fris en monter merk, met dank

aan het vrolijke lettertype en het — niet langer Zweedse, maar Engelse — opschrift: ‘No milk. No soy. No … eh… whatever’. Dat deed het goed bij een jong publiek. Dat het bedrijf leverancier van kleine, onafhankelijke koffiebars werd, deed de credibiliteit alleen maar toenemen.

Uiteraard werd bij dat alles volop de groene kaart getrokken. Op de verpakking kwamen sloganeske boodschappen als ‘Er komen geen koeien aan te pas, waardoor Oatly’s productie 80 procent minder broeikasgassen veroorzaakt’. Bovendien werd het als een gezond alternatief voor melk gepromoot, ook niet onbelangrijk nu de consument steeds meer om zijn fysieke en mentale welzijn bekommerd is. De echte expansie kwam er in 2016 toen Verlinvest, een Belgische investeringsmaatschappij, een aandeel in het bedrijf nam. Dat gebeurde samen met China Resources, een maatschappij in handen van de Chinese overheid. Vanaf dat moment startten de Zweden hun snelle verovering van Europa en begonnen ze ook te exporteren naar de Verenigde Staten en China, waar veel mensen om genetische redenen geen koemelk kunnen verdragen. Toen het bedrijf in mei vorig jaar naar de New Yorkse beurs trok, was die beursgang zo succesvol dat de koers van de aandelen op de dag van de introductie met liefst 30 procent de hoogte in ging. Dat een trits celebrity’s — onder meer Natalie Portman, Oprah Winfrey en Jay-Z — in het merk investeerde, deed de rest. In het eerste kwartaal van dit jaar werd een omzet van ruim 160 miljoen dollar geboekt, een stijging van bijna 20 procent in vergelijking met dezelfde periode één jaar eerder.

Shhht, dit is geen melk

Een hoop andere merken surft mee op dat succes. Bij ons is Alpro de bekendste, met een verpakking die ook naar een jong publiek knipoogt: ‘Shhh… This is not M*lk’ staat er te lezen. Ook Lima, Provamel en verschillende huismerken bieden haverdrank aan, al dan niet in een blitse verpakking. Voedingsgigant Nestlé sprong dan weer op de plantaardige kar met Wunda, een drankje op basis van gele spliterwten dat als alternatief voor melk wordt gepromoot. ‘Plant based, not milk’, staat op de verpakking die qua design wel heel erg op die van Oatly lijkt.

Maar is havermelk nu echt zo gezond als de fabrikanten graag beweren? “Haverdrank is nutritioneel zeker niet evenwaardig aan koemelk”, zegt Jo Mons, diëtiste en praktijklector in de opleiding Voedings- en Dieetkunde aan de Gentse Odisee Hogeschool. “De belangrijkste voedingstoffen in melk zijn eiwitten, calcium en vitamine B. Haverdrank heeft een lager eiwitgehalte en de kwaliteit van de eiwitten is ook niet dezelfde. Sommige merken voegen vitamine B2 en B12 of calcium toe, maar bij biohaverdrank is dat niet het geval. De wetgeving bepaalt immers dat je daar geen vitamines aan mag toevoegen, wel calcium in natuurlijke vorm — doorgaans wordt daar zeewier voor gebruikt.” Mons wil zeker niet gezegd hebben dat haverdrank ongezond is. “Melk zit in de lichtgroene zone van de voedingsdriehoek, wat wil zeggen dat het een neutraal effect op de gezondheid heeft. Haverdrank daarentegen zit in de grijze zone. Dat betekent dat je het zonder probleem af en toe kan nuttigen, zolang de rest van je voedingspatroon gebalanceerd is en je je calcium en eiwitten op een andere manier binnenkrijgt. Maar het is en blijft geen waardige vervanger van koemelk. En uiteraard is het ook een minder goede keuze als er suiker aan toegevoegd is.”