Gedumpt op Instagram: waarom volgers verliezen pijn doet

Voelde u het ook knagen toen u ontdekte dat iemand u op Instagram had ontvolgd? De mentale impact van virtueel gedumpt te worden is niet te onderschatten, volgens experts. Er is zelfs een link tussen depressie en socialemediagebruik. ‘Sta op voorhand even stil bij de gevolgen als je iemand ontvolgt.’

Verbazing, versneden met een vleugje verdriet, gutst door mijn vingertoppen.

Ik heb net het Instagram-profiel van een oude vriendin aangeklikt. Vier jaar geleden reisden we samen door Oost-Europa en Rusland, deelden er zelfs twee maanden lang een slaap­kamer. Daarna verwaterde ons contact, maar gezien we tegenwoordig in verschillende landen wonen, stelde ik me daar weinig vragen bij. Ergens ging ik ervan uit dat we elkaar vroeg of laat wel weer eens zouden spreken, gezien alle gedeelde geschiedenis.

Voor de zekerheid typ ik in haar lijst van gevolgde profielen nog even mijn eigen naam in, maar daar staat het zwart op wit: geen gebruikers gevonden. Ze heeft mij ontvolgd.

In een vlaag van verbittering klik ik meteen ook ‘unfollow’ aan. Dan komen de vragen: was ik te nadrukkelijk online aanwezig? Maar wat precies stootte haar dan tegen de borst? Vroeger vond ze mijn posts toch altijd leuk? Zou Kanye West zich ook zo gevoeld hebben nadat de halve Kardashian-clan en uiteindelijk ook zijn ex-vrouw zelf hem vorige week ontvolgde? Wel ja, in zijn geval was de reden daarvoor – zijn onophoudelijke onlinesneren aan het adres van ex-vrouw Kim Kardashian en haar nieuwe vriend – wel duidelijk, en dat ­ontvolgen dus op zijn plaats.

Beroemdheden die door voormalige bondgenoten ontvolgd worden, zijn tegenwoordig voorpaginanieuws, althans toch in de gespecialiseerde pers. Zo’n klik op ‘ontvolg’ is een ­powermove geworden: het 21ste-eeuwse equivalent van geen uitnodiging meer uitvangen voor het galabal. De ontvolger weet maar al te goed dat iedereen meekijkt.

Anonieme chatrooms

Om nog even terug te keren naar de Kardashians: hoewel Kanye Kim al in september ontvriendde op sociale media, volgde zij tot voor kort haar ex wél nog. Het verleende haar, in tegenstelling tot haar wild om zich heen trappende ex, een zekere volwassenheid. Maar nadat Kanye vorige week Pete Davidson, de nieuwe vriend van Kim K, ervan beschuldigde zijn familie te verwoesten, klikte Kim alsnog op unfollow. Ze had er genoeg van.

Maar hoe diep is zo’n ontvolgen op sociale media nu eigenlijk echt? Tillen we, mezelf incluis, er niet te zwaar aan? Het is tenslotte maar het internet. Toch?

“In de begindagen van online­communicatie, toen anonieme chatrooms populair waren, was er nog een duidelijke afgrenzing van de sociale wereld online en offline”, zegt Mariek Vanden Abeele, professor digitale cultuur, gespecialiseerd in mediapsychologie en digitaal welzijn, aan de UGent. “Maar sociale media en direct messenger-diensten veroorzaakten een omslag: ons offline leven loopt vandaag voortdurend door in de onlinesfeer.”

Zo kan online uitgesloten worden wel degelijk evenveel pijn doen als mocht het offline gebeuren. Vanden Abeele: “In het Cyberball-experiment, een van de bekendste studies over sociale uitsluiting, speelt de deelnemer een virtueel spelletje waarbij een bal heen en weer gegooid moet worden. Deelnemers denken dat ze dit samen met twee anderen doen, maar in feite zijn ze alleen. Als ze na een tijdje de bal niet langer toegeworpen krijgen, triggert dat telkens sterke gevoelens van uitsluiting.”

Volgens technologiesocioloog Ben Caudron hebben we te lang vast­gehouden aan ‘digitaal dualisme’, ­oftewel het onderscheiden van online met offline, waardoor we de effecten van ons onlinebestaan minimaliseerden. “Vandaag kan online volgers ­verliezen offline wel degelijk een ­impact op het mentaal welzijn ­hebben. Wie dit in het belachelijke trekt, geeft vooral aan niet te weten dat offline en online tegenwoordig onlosmakelijk verweven zijn. In elk sociaal netwerk bestaan verwachtingen over de manier waarop we met elkaar omgaan. We verwachten dat we ons houden aan de ongeschreven regels van de groep. Op platformen als ­Facebook en Instagram, waar de relatie tussen gebruikers meer ­symmetrisch is dan bijvoorbeeld op Twitter, wordt bijvoorbeeld een ­zekere wederkerigheid verwacht: als ik alles leuk vind dat jij deelt, verwacht ik van jou misschien hetzelfde. Wordt die verwachting niet ingelost, dan kan dat tot teleurstelling leiden.”

Of zoiets je al dan niet raakt, wordt bepaald door de relatie die je met de ander hebt, maar ook door het belang dat je aan ‘aandachtskapitaal’ hecht. “‘Aandachtskapitaal’ is een recente toepassing van Bourdieus ­‘kapitaal’-theorie’”, legt Caudron uit. “Met die theorie beschrijft hij de handelingsmogelijkheden die bij je diverse sociale posities horen. Zo bestaat je sociaal kapitaal bijvoorbeeld uit de mate waarin je anderen uit je sociaal netwerk kan activeren. Aandachtskapitaal verwerf je door je aantal volgers: hoe groter het aantal, hoe groter de kans dat jouw content besproken en gedeeld wordt. Die interactie verleent je ook kapitaal. En omdat we niet allemaal evenveel kapitaal hebben, ontstaat er een hiërarchie. Voor wie deze hiërarchie van aandachtskapitaal belangrijk vindt, betekent een ontvolger dus een ­mogelijke bedreiging van de positie.”

Mentale rust

Als 19-jarige studente journalistiek houdt aandachtskapitaal vergaren Dunja Lycops meer bezig dan ze eigenlijk zou willen, zo geeft ze toe. “Iemand als influencer Flo Windey is via Snapchat door StuBru ontdekt en heeft ondertussen haar eigen radioprogramma. Met mijn achthonderd Instagram-volgers ga ik nooit zomaar opgepikt worden. Soms maak ik me daar wel zorgen over: ga ik niet meer volgers nodig hebben om carrière te kunnen maken?”

Ontvolgd worden ervaart de eerstejaarsstudente niet per se als onbeleefd of kwetsend. “Nadat ik deze zomer afstudeerde van het middelbaar, hebben enkele oude schoolgenoten mij ontvolgd en ik hen: dat hoort voor mij gewoon bij het afsluiten van een bepaalde fase uit je leven.”

Maar toen een klasgenoot die ze op dat moment wel nog dagelijks sprak haar ontvolgde, voelde dat toch wrang. “Ik heb meermaals in gedachten overlopen of ik misschien iets verkeerd had gedaan. Maar omdat mij duidelijk was dat er met die klasgenoot toch geen potentieel voor vriendschap was, heb ik het gewoon zo gelaten.”

Amanda* (28) dunde tijdens een emotioneel woelige periode het aantal profielen dat ze volgde stevig uit. “Ik had op dat moment even geen nood aan al die informatie over andermans leven”, legt ze uit. Die drastische schoonmaak werd haar niet door ­iedereen in dank afgenomen; zo ontving ze meerdere boze berichten.

“Ondertussen gaat het beter met me en heb ik ook met sommige van die mensen opnieuw contact. Hen heb ik uitgelegd dat ik even mentale rust nodig had, maar hen nu graag weer volg.”

Wie over voldoende wilskracht ­beschikt, kan er natuurlijk ook ­gewoon voor kiezen om niet door zijn volgers te scrollen om te ­checken of deze of gene nog steeds op je kanaal geabonneerd is. Dat is alvast de strategie van Aya Noël, een 29-jarige modejournaliste en copywriter. “Door mijn werk weet ik dat Instagram voor iedereen een heel andere betekenis heeft. Zelf gebruik ik het voornamelijk professioneel, en daar ben ik best ­beredeneerd in. Wanneer er bijvoorbeeld een artikel online komt, zal ik gelijktijdig ook een mooie selfie posten omdat ik weet dat dat meer nieuwe volgers oplevert. Zo’n beeld is nu ­eenmaal wat mensen aanspreekt. Maar aangezien ik weet dat ik gevoelig ben voor bevestiging, bescherm ik mezelf door nooit na te gaan wie mij wel of niet meer volgt.”

Kip-en-eiprobleem

Niet toevallig leverde mijn rondvraag naar de psychologie en ervaring van het ontvolgen voornamelijk reacties van jonge vrouwen op. Enkele maanden terug lekte een intern onderzoek van Facebook uit waaruit bleek dat Instagram problemen erger maakt voor jonge vrouwen en meisjes met een laag zelfbeeld. Het deed de discussie over de impact van sociale media op het mentale welzijn opnieuw hoog oplaaien. Je zou je dus kunnen afvragen of de onzekerheden en negatieve emoties die het ontvolgd worden teweegbrengt niet gewoon het zoveelste voorbeeld zijn van hoe slecht socialemediagebruik is voor onze mentale gezondheid.

Volgens professor Mariek Vanden Abeele is enige nuance alsnog geboden. “Sociale media zijn niet noodzakelijk de oorzaak van een grote welzijnscrisis bij jongeren. Nog te weinig onderzoeken tonen een duidelijk causaal verband aan tussen depressieve gevoelens en het gebruik van sociale media. Het blijft vooralsnog een kip-en-eivraagstuk: brengen jongeren die slecht in hun vel zitten simpelweg meer tijd door op sociale media of zorgen sociale media ervoor dat ze slecht in hun vel zitten? De negatieve effecten van sociale media op lichaamsbeeld of sociale vergelijking zijn overigens wél robuuster.”

Ondanks het feit dat ik ondertussen weet dat mijn gevoelens van spijt, schaamte en afwijzing normaal, om niet te zeggen gerechtvaardigd, zijn, blijf ik me toch afvragen waarom van al mijn volgers net die ene voormalige vriendin er virtueel vandoor ging. Na enkele dagen dubben schuif ik mijn trots opzij en stuur haar een berichtje op Facebook, waar we, tot mijn ­opluchting, nog wel bevriend zijn.

“Hey S.”, schrijf ik, “hoe gaat het met je? Ik werk aan een artikel over de psychologie van het ontvolgen. Aangezien ik merkte dat jij me niet langer volgt op Instagram, vroeg ik me af of je misschien wil verduidelijken waarom. Je mag (brutaal) eerlijk zijn. Maar als mijn bericht je ongemakkelijk maakt, mag je het ook onbeantwoord laten. Al het beste, J.”

De daaropvolgende uren check ik meermaals of mijn bericht al aangekomen of gelezen is. Wanneer ik de volgende dag nog steeds slechts één vaag vinkje aantref, laat ik het los. Geen idee of confrontatie de beste strategie is, maar gelukkig ben ik niet de enige socialemediagebruiker die deze vlucht voorwaarts boven de onzekerheid verkiest.

Staalhard ontkennen

Zo vroeg Dunja zelfs persoonlijk verduidelijking aan een studiegenoot. “Maar dat werd een ongemakkelijk gesprek; hij ontkende staalhard dat hij mij ooit gevolgd had.” Toen de ­studente zich in de omgekeerde situatie bevond, besloot ze zelf het voortouw te nemen; de situatie te adresseren in plaats van te negeren.

“Ik had iemand ontvolgd van wie ik meende dat ik hem toch nooit meer zou zien, maar toen bleek die persoon plots mijn collega te zijn tijdens een vakantiejob. Omdat ik dat gênant vond, heb ik er maar zelf een draai aan gegeven. ‘Hé, ik zie dat ik je niet meer volg,’ zei ik, ‘wat gek!’”

Wat uiteindelijk het moeilijkst aan zo’n unfollow is, is dat contact verliezen in de offline wereld meestal moeiteloos en organisch verloopt, terwijl ontvolgen een bewuste daad is: zichtbaar voor heel het wereldwijde web.

In haar artikel voor het meditatieplatform Headspace, getiteld ‘Waarom doet het pijn ontvolgd te worden?’, stelt journalist en schrijver Alya Moore daarom voor onze online en offline persona’s toch enigszins van elkaar te onderscheiden. “De meesten van ons weten ondertussen wel dat wat we op onze smartphones zien slechts een gecureerde versie van iemands leven is. Het oordeel van de ontvolger, als het al bestaat, is dus gebaseerd op dat persona, niet op jou.”

Netiquette

Dat gezegd zijnde, hebben we na meer dan tien jaar sociale media niet gewoon nood aan een duidelijker denkkader over digitale communicatie gedragscodes; een etiquette, zo je wil? Zo’n “netiquette” is allesbehalve een nieuw idee, stipt technologiesocioloog Ben Caudron aan.

“Al van de begindagen van het ­internet wordt erover gesproken, maar het blijft een utopie. Doordat ­sociale media als netwerken zeer vloeibaar zijn en zich voortdurend verder ontwikkelen, kunnen er ­moeilijk regels ontstaan waar alle ­gebruikers zich achter willen ­scharen. Af en toe ontstaan wel tijdelijke gedragscodes. Bijvoorbeeld wanneer iemand met veel aandachtskapitaal op Twitter aangeeft niet te willen ­discussiëren met mensen die hun identiteit verhullen, zal je zien dat zijn of haar volgers dat even ­overnemen. Maar zulke afspraken zijn eerder vluchtig.”

Toch bestaan er volgens professor Vanden Abeele wel degelijk richtlijnen die socialemediagebruikers in acht kunnen nemen bij het ontvolgen. “Vooraleer je iemand ontvolgt, is het niet slecht even stil te staan bij de gevolgen daarvan. Wees je er bijvoorbeeld bewust van dat ook je omgeving dit te zien zal krijgen. Vraag je misschien ook af of ontvolgen relationeel of professioneel gezien wel de slimste zet is. Waarom bijvoorbeeld niet iemand muten of de inhoud van je feed filteren?”

Een kleine week later licht het scherm van mijn telefoon alsnog op met de naam van mijn oude reispartner die onze online vriendschap opzegde. “Hey Jana,” schrijft ze, “om eerlijk te zijn zat ik echt niet goed in mijn vel toen wij met elkaar optrokken. Toen de pandemie uitbrak, ben ik in een zware depressie beland en heb ik veel aan mezelf gewerkt. Therapie, een meditatieretraite, soul searching: noem maar op. Helaas werd ik elke keer dat ik Instagram opende en jou zag aan mijn oude zelf herinnerd, en dat was me te pijnlijk. Daarom ontvolgde ik je.”

Even moet ik slikken, maar ik besluit dat dit misschien wel de meest valide reden is om iemand te ontvolgen. Ik bedank haar voor haar eerlijke bericht.

Dan herinner ik me een citaat uit ‘The Joy of Unfollowing’, een oud ­artikel uit het online magazine The Cut: “ontvolgd worden betekent uiteindelijk gewoon dat je alles verkeerd doet voor die ene persoon. Maar voor alle anderen is deze ­verkeerdheid misschien net waarom ze jou volgen.”