Een hak gezet: betekent corona ook het einde van de stelten?

Eerst werd de hoge hak ingehaald door de sneaker, toen in de hoek gekwakt door de coronacrisis. Hakken hebben het zwaar. Misschien wel net zo zwaar als hun fans, die er grote en kleine blessures voor overhebben. Tijd voor een grafrede?

Het ging Het ging geruisloos, de gil kwam later. Mijn wreef kromde verticaal naar voren, mijn voorvoet piepte en kraakte, maar ik werkte in een patserige schoenenwinkel en daar ontleende het personeel toch een zekere status aan de hakhoogte. Tanden op elkaar dus: de hele zaterdag trippelde ik de winkel door, na werktijd tiktakte ik terug naar huis, maar ergens die dag zei in die bloedmooie pump een klein maar cruciaal botje stilletjes: krak. Midden in de nacht klonk door het studentenkot en de straat die gil vanuit mijn hoogslaper, waar ik door een heldhaftige figuur uit moest worden getild. Zes weken op krukken.

“Een stressfractuur”, zegt orthopeed Arthur Kleipool: hij ziet ze wel vaker. “Te hoge druk op het tweede middenvoetsbeentje. Dat kan behoorlijk zeer doen, ja.” En de hak kan nog veel ergere blessures veroorzaken, weet Kleipool (daarover straks meer). Van de vele licht sadistische dingen die mensen hun lichaam aandoen in naam der schoonheid – piercing­gaatjes boren, inkt in de huid prikken, ingewanden verschikken door korsetten... – is het dragen van hakken het meest ingeburgerd, en daardoor toch wel het fascinerendst. Hoe kan het toch, kon je je pre-corona afvragen, dat met name vrouwen voor werk, feest en formeel volautomatisch zo’n voetmartelend accessoire uit de kast trokken, in de wetenschap dat daarmee het hele bottenwerk erboven uit het lood komt te staan, de voorvoet een puntbelasting krijgt als een kruk onder een circusolifant, en dat de dansvloer zal aanvoelen als een martelkamer?

De coronacrisis lijkt het antwoord te geven: dat deden we voor de ander, voor de mooi, het sexappeal, als uniform; het is botweg cultuur. In crisistijd moet er gewandeld worden op noeste bergschoenen en sneakers: aaaah, stabiliteit, draagvlak, onbeperkte bewegingsmogelijkheden. Maar ook eerder was al een kentering te zien. Sinds een jaar of tien beweegt de mode zich richting sportief, rek en gemak. Een trainingsbroek met ­hoodie behoeft geen bont gerand muiltje. Dus vragen we ons af: hebben we van dit hakkenhiaat íéts geleerd? Is het dan eindelijk tijd voor een grafrede voor de hak? Past die nog wel bij deze tijd, bij een nieuwe feministische golf waarin man en vrouw op gelijkere voet komen te staan? Maar waarom vóél je je op hakken dan zo verdomd goed, en waarom voel je je vlak daarna vaak zo verschrikkelijk?

Comfort geen vereiste

“Comfort was in de geschiedenis van de hak niet zo’n punt van discussie”, zegt schoenhistoricus Inge Specht. De hak kwam als praktisch accessoire te paard Europa binnen, schetst ze: “Het was een ruitersaccessoire voor mannen in het Nabije Oosten (Turkije, Afghanistan en Perzië, red.), waarmee ruiters die bijvoorbeeld wilden boogschieten in hun stijgbeugels konden leunen. Rond 1600 nam de rijke Europese man dat als een soort oriëntalisme over, oorspronkelijk als teken van status en macht.”

Binnen tien jaar gingen de vrouwen al meedoen en rond 1800 werden de hakken voor mannen lager en voor vrouwen hoger. Dat had met mobiliteit te maken: “Vrouwen van stand hoorden toch niet te werken, die moesten belezen zijn en studeren.” Zoals psychiater Richard von Krafft schreef in 1886: “De hoge hak tilt de vrouw visueel boven de massa uit en suggereert dat lopen een speciale en moeilijke, in plaats van een alledaagse bezigheid voor haar is.” De komst van kunststoffen maakte in de jaren vijftig van de 20ste eeuw de stilettohak mogelijk, met nóg minder draagvlak voor de dame erboven. Met name Diors hakken uit de New Look, gemaakt door Roger Vivier, werden beeldbepalend. De Italiaanse hakkenpionier Salvatore Ferragamo zei destijds dat op zijn naaldhakken “elegantie en comfort niet onverenigbaar waren” – dat is, met alle respect en God hebbe zijn ziel, uiteraard totale quatsch.

Al in die jaren vijftig wezen artsen op de gevaren, maar dat hield de mode niet tegen. “Nu zijn we meer gericht op het gezond houden van het lichaam”, zegt Specht, “maar in de eeuwen hiervoor nam men een beetje pijn er gewoon bij. Comfort betekende toen: de schoen past en het is haalbaar erop te lopen.” De hak hoorde daarnaast bij de rol van de vrouw in de maatschappij en in huis: “Ze was toch een verlengstuk van de man, de perfecte huisvrouw, moeder én visitekaartje. Het gaf ook een ­zekere status dat je ervoor kon kíézen om onpraktisch te lopen.”

Na een flinke dip in de jaren zeventig, te danken aan blokhak en plateauzool, kwam de hoge hak in de jaren tachtig terug with a vengeance. Denk Margaret Thatcher, denk Melanie Griffith in Working Girl (1988), die onder haar bureau haar hightop Reeboks verwisselde voor zwarte pumps: de powervrouw met even hoge hakken als ambities. In de jaren nul werd de hakkenmanie volgens Specht ‘gekker dan ooit’: toen golden een paar – het liefst van ver herkenbare – Christian Louboutins of Manolo Blahniks als het ultieme statussymbool. Het woord ‘stilettofeminist’ (ook wel lipstick­feminist) werd uitgevonden, voor de vrouw die haar vrouwelijkheid juist gebruikt om haar vrijheid te vergroten.

Fast forward naar 2021. Al sinds begin van deze eeuw verspreidt de sneaker zich via hiphopcultuur naar de mainstream, en de laatste tien jaar is ie overal. Tegelijk met de opmars van athleisure kwam streetwear op in high fashion, ook daar ten koste van de hak. Specht: “Het lijkt nu gek, maar ooit was het vreemd om sportschoenen te dragen als je niet aan het sporten was.” In 2020 gaf de coronacrisis de hak de zwaarste klap uit zijn bestaan: in het tweede kwartaal daalde volgens de Amerikaanse zakenwebsite Business Insider de wereldwijde vraag naar hakken met 65 procent.

Al die corona-wandeldates drukten ons ook met de neus op de feiten: wat een weldaad voor de voet. Is het geen tijd de hak te herzien, die zo onverholen het doel van schoeisel, mobiliteit en bescherming, tegenwerkt? Strikt gezondheidstechnisch gezien misschien wel. Orthopeed Arthur Kleipool ziet dagelijks de gevolgen van hakken, vooral in de voorvoet: “Die schuift naar voren in de schoen, daar ontstaat te veel druk en wordt het grote teengewricht wat naar boven en naar buiten geduwd.” Het meestvoorkomende gevolg: de hallux valgus, oftewel een scheefgegroeide teen.

Deborah (63) heeft er twee. “Ik liep altijd op hoge hakken, het kwam niet in me op om op platte schoenen te lopen. Vanaf een jaar of 15, vanaf 5 centimeter tot van die heel hoge waarmee je wreef voorover staat. Ik werkte als redacteur bij een lifestyleblad en was ijdel.” Pijn kreeg Deborah toen ze in de dertig was, “maar toen dacht ik nog: ik moet hierdoorheen. Het lijkt wel of het over drugs gaat, haha. Wel ja, het ís ook een lichte verslaving.” Toen ze stopte, rond haar 45ste, gingen platte schoenen óók zeer doen. “Nu kan ik alleen nog op Skechers of Uggs lopen. Vroeger had ik mooie voeten, nu van die lelijke bulten. Verschrikkelijk, maar goed, er is mee te leven.” De enige remedie is een operatie, zegt Kleipool, die zo’n honderdvijftig keer per jaar een hallux valgus opereert.

Hamerteen en platvoet

De lijst met mogelijke kleine en grote hakblessures is langer dan we hier kwijt kunnen: de hamerteen (een vergroeiing van de teen), het morton-neuroom (een beklemde zenuw) en de platvoet (een uitgedijde voorvoet), likdoorns, ingegroeide teennagels. En hielspoor: “Dat kan het hielbeen irriteren, wat scherpe pijn onder de hiel geeft.” Vergeet de pump-bump niet, een verdikking van de achillespees waar de pump te strak zit. En artrose, woekering aan het bot van de teen of de middenvoetsbeentjes, waarbij ook erfelijke gevoeligheid een rol speelt. Kleipool: “Daarvan kun je ook slijtage krijgen van het grote teengewricht, het is vaak pijnlijk.”

Het jammere is dat je óók problemen kunt krijgen als je, na lang hakkendragen, naar platter schoeisel switcht: “Dan spant de kuitspier, die verkort is door het hakkendragen, tegen. Dat kan weer achillespeesklachten geven, wat weer kan leiden tot hielspoor.” Ook het bovenlijf raakt door hakken uit balans, zegt Kleipool: “Doordat de rug een beetje holler staat en de billen een beetje meer uitsteken, kun je problemen in de knieën en onderrug krijgen.”

Ondanks alles raadt Kleipool de hak niet categorisch af: “Sommigen kunnen er heel goed op lopen, dan hoeft het niet ongezond te zijn, een paar uur per dag, als je genoeg afwisselt. Niet elke voet is ervoor geëigend.” Kleipool heeft ook waardering voor de hak: “Als een vrouw er mooi op kan lopen, kan ik dat enorm waarderen. Ik ben ook consulent bij het ­Nationaal Ballet, daar zie je ook dat het op spitzen dansen net iets mooier is dan alleen op relevé (op de tenen staan, red.). Maar ook niet iedereen kan op spitzen staan.”

Wapen en onderdrukker

Wat is er toch zo onweerstaanbaar aan de hak, dat we dat er allemaal voor overhebben? Precies: júíst die billen naar achter, die holle rug, de gespannen kuitspieren, de hoogte. De hak geeft lift en hoogte symboliseert macht, de hak geeft houding, de hak is seks. Al in de jaren vijftig, toen de naaldhak ging behoren tot het uniform van seksbommen als Marilyn Monroe en Jayne Mansfield, werd de pump óók symbool van de man-eater, van seksuele macht en een bedreiging van de goede zeden.

Maar al sta je op hakken, veel praktische vrijheid heb je niet, dus werd de hak weer later weggezet als vrouwen­onderdrukker, door feministen in de jaren zeventig. De tweeledigheid, tussen expressie en repressie, harnas en keten, is altijd gebleven: is de naaldhak die actrice Margot Robbie in het smachtende gezicht van Leonardo DiCaprio zet in The Wolf of Wall Street (2013) die van een dominatrix, of toch van een gekooide trophy wife?

Ook in de huidige feministische golf komt de hak als vanzelfsprekend weer voor de rechter. Zo beklaagden vrouwen zich de afgelopen jaren over de verplichte hak op hun werk, bij vliegmaatschappijen en grote bedrijven. De Britse Nicola Thorp werd in 2016 ontslagen bij accountancyfirma PricewaterhouseCoopers vanwege haar weigering hakken te dragen en kreeg dat met een petitie op de agenda van de overheid, wat leidde tot een actieplan. Ook in Japan leefde de discussie. Daar ontstond de hashtag #KuToo, verwijzend naar de pijn (‘kutsuu’) die vrouwen ervaren door schoenen (‘kutsu’).

Anders dan in de jaren zeventig beperkt de discussie zich nu vooral tot gevallen waarin vrouwen voor representativiteit verplicht worden tot hakken, en mannelijke collega’s niet: gevallen van kraakhelder seksisme, kortom. De hak wordt niet langer gelijkgesteld aan onderdrukking: die is immers al in de jaren vijftig verbonden geraakt aan de eigengereide vrouw, en in de jaren tachtig aan de werkende vrouw. Hoe dan ook is binnen het nu populaire ‘keuzefeminisme’ praktisch elke (mode)keuze verdedigbaar als feministische keuze: of je nu in glitterbadpak een hotdog berijdt zoals Miley Cyrus, of in een wijdvallend T-shirt optreedt zoals Billie Eilish. De hoge hak is postfeministisch geworden, niet zozeer gekoppeld aan de man-vrouwverhouding maar aan vrije expressie: ga ervoor, vriendin.

De hak betreedt ook langzaam nieuw terrein: de huidige feministische golf maakt deel uit van een bredere emancipatiegolf, samen met lhbti’ers, die zorgde voor de doorbraak van genderfluïde kleding. “Emancipatie wil niet alleen zeggen dat vrouwen ervoor kunnen kiezen de hoge hak níét te dragen, maar ook dat mannen hem óók kunnen dragen”, zegt Specht. Zo maken merken als Jimmy Choo en Christian Louboutin hun hak inmiddels in grotere maten. Ook die trend is al jaren in de maak: Hedi Slimane liet al in 2015 hoge hakken zien in de herencollectie, en Rick Owens, Gareth Pugh en Hood by Air zien mannen ook graag gehakt. Overigens gaat het vaak om een ander type hakken dan in damescollecties: minder Manolo en meer Prince.

Nieuw terrein

Aan de hak zijn in de loop der tijd veel tegengestelde associaties blijven kleven, niet alleen van onderdrukking en macht, maar ook ordinaire seks tegenover vormelijkheid en (politieke) status. Dat maakt de hak een veelkantig accessoire, dat zich niet een-twee-drie overboord laat zetten door een crisis, medische bezwaren of gelijkheidsidealen. Toen in februari 2021 de verse vicepresident Kamala Harris op de cover van de Amerikaanse Vogue verscheen op All Stars, zorgde dat voor een piek in de populariteit van die schoen, maar ook voor een relletje over de ‘waardigheid’ van haar portret.

Het gaf wel aan: zolang er iets te inaugureren valt, iets te vieren, te verleiden, te solliciteren of te domineren, zullen er hoge hakken zijn. Pijn hoort er nu eenmaal bij. “Knip je tenen af!” riep de koningin in de Grimm-versie tegen de lelijke stiefzusters van Assepoester, toen zij hun voeten niet in het glazen muiltje kregen. Modeplatforms rapporteren dat kantoormode nog lang een rekbaar, comfy begrip zal blijven, maar signaleren eind 2021 tóch een voorzichtige terugkeer van de hak. Het derde kwartaal van 2021 was er een toename van 177 procent te zien in onlinezoektochten naar hakken, vergeleken met 2020. Ook retailers zien voorzichtig weer ­interesse in hooggehakte laarzen en pumps. Nog altijd kopen we sneakers, Birken­stocks, Dr. Martens en Uggs, maar opdoffen en aankleden willen we óók – kennelijk smacht de consument naar de roaring twenties die maar niet willen beginnen.