Crisis na crisis, maar hoe hoopvol ziet 2023 eruit? ‘Voor veel gezinnen zullen facturen beter meevallen dan verwacht’

2022 moest het jaar van de hoop worden, maar dat draaide anders uit. En hier staan we dan, in die eerste dagen van 2023, wankel en onzeker op onze benen. Terecht, of praten we onszelf te veel schrik aan?

We hadden het over de bevrijding, de roaring twenties, over feesten en hoop en optimisme: het was begin 2022 en we hadden een wereldwijde pandemie doorstaan. Na twee jaren vol ziekte en isolement zouden we weer voluit leven. Lang duurde het feest niet, dat weet u ook: in februari haalde Vladimir Poetin het in zijn hoofd om Oekraïne binnen te vallen en plots keken we naar gruwelijke nieuwsberichten over een oorlog in onze achtertuin. En daarmee werd de toon gezet: de zomer was verschroeiend heet en droog, de inflatiecijfers deden ons duizelen en we kregen angst voor de gasfactuur. Hoop en optimisme verdampten als een ijl gas.

Met welk gevoel kijken we nu naar de twaalf maanden die voor ons liggen? Wordt dit het jaar van twijfel en onzekerheid? Van somberheid en angst? Want China ligt weer plat door omikron, en wat is dat nu met dat uitdagend gepor richting Taiwan? Nog zo’n doembericht vorige week in deze krant was nieuws uit de bouwsector, waar de laatste drie maanden een recordaantal bedrijven is failliet gegaan. De sfeer op de beurs is bezwaarlijk vrolijk te noemen, en dan hebben we onze gasafrekening nog niet gehad.

Rudi Laermans, emeritus professor sociologie en auteur van Gedeelde angsten, voelt het ook: “Je hoort het wel vaak nu, dat mensen bang zijn, na een volatiele en onvoorspelbare tijd waarin de ene schok de ander opvolgde. Het moment waarop je beseft dat je je spaarcenten nodig hebt om een basisbehoefte als energie te betalen, voel je een diepe angst voor de toekomst. Maar ook mensen die financieel stabiel zijn, zijn onzeker.” Het persoonlijke optimisme – de wereld verkeert in crisis maar met mij gaat het goed – deemstert weg. “Er is een algemeen gevoel van achteruitgang. Zullen mijn kinderen het later even goed hebben als ik, dat is de grote vraag?”

Dat is ook niet gek, nu het concept inflatie wel zeer tastbaar is geworden aan de kassa van de supermarkt of het benzinestation: niet alleen is de economische toestand op dit moment de meest concrete bedreiging, ze is vaak ook een goede thermometer van het gemoed. “De torenhoge energieprijzen hangen als een schaduw boven het nieuwe jaar, de economie watertrappelt en we weten niet goed of we binnenkort in een recessie zullen belanden of niet”, vat ING-econoom Peter Vanden Houte samen.

We houden daarom de vinger op de knip en kijken de kat uit de boom: we kopen minder kleren, draaien de thermostaat nog een graad lager en leggen vaker witte producten in onze winkelkar. Het aantal hypotheekaanvragen is de laatste maanden sterk gedaald, want het lijkt geen goed moment om risico’s te nemen.

Gewenning

“Angst heeft altijd te maken met onze verwachtingen over de toekomst”, verklaart psycholoog Bram Vervliet (KU Leuven), die vorig jaar het boek Waarom we bang zijn uitbracht. “Vandaag lijkt die toekomst onzeker doordat verschillende onzekerheden over de toekomst zich opstapelen, en dat creëert een voedingsbodem voor onze angsten.”

Grof gesteld zijn we altijd al bang geweest voor dezelfde dingen, het is de concrete invulling die varieert naargelang de actualiteit, zegt Vervliet: onze gezondheid is zo’n algemene bezorgdheid, met een pandemie of een schandaal over giftige chemicaliën als PFOS als recente, concrete objecten. Andere klassiekers zijn het welzijn van onze familie, jobonzekerheid en de vraag of we wel op onze pootjes terecht zullen komen. Ook landelijke of internationale gebeurtenissen kunnen ons uit onze slaap houden. Wat 2023 betreft, zouden we nu dus een angstbingo kunnen spelen.

Waar we precies onrustig over zijn, hangt ook af van onze plek op de sociale ladder. De middenklasse worstelt met statusangst, of de vrees dat onze kinderen het met minder zullen moeten stellen dan wij. Laermans: “Ook de de maatschappelijke polarisering en klimaatverandering zijn bezorgdheden waar vooral hoger opgeleiden van wakker liggen: wie weet zullen hun kinderen last hebben van grote watertekorten of kunnen ze niet blijven leven waar ze nu wonen? Wie leeft in bestaansonzekerheid heeft de luxe niet om daarmee bezig te zijn: zij vrezen dat ze het einde van de maand niet zullen halen.” Voor hen kan economische malaise leiden tot een uitzichtloosheid die uitmondt in depressies, fysieke klachten en zelfdoding.

Sommige angsten waar we het afgelopen jaar mee worstelden, lijken inmiddels wel wat getemperd. In de begindagen van de Russische invasie in Oekraïne leek een scenario waarbij ook wij bedolven zouden worden onder een bommenregen, plots niet meer op dystopische fictie, en dat was best akelig. Maar we zijn inmiddels bijna een jaar verder en voorlopig blijft de oorlog voor ons toch eerder ver van ons bed. En nee, het valt niet uit te sluiten dat Poetin alsnog naar de kernwapens grijpt, maar we hebben de voorbije maanden ook wel geleerd om met die bedreiging om te gaan.

“Zulke bedreigingen duiken meestal snel op: Poetin start een oorlog, we horen dat hij gek en gevaarlijk is en we kunnen dat niet plaatsen. Dat maakt ons heel onzeker”, legt Vervliet uit. Maar die angst is niet vol te houden. “Na verloop van tijd leren we die gebeurtenissen kaderen en krijgen we er meer vat op. Uiteindelijk komt de sleur er wat in.” Denk maar aan de allereerste lockdown: herinnert u zich nog hoe bang we toen waren, terwijl we bij de tweede ronde al veel minder onder de indruk waren?

Diezelfde dynamiek zien we bij de energiecrisis: we zijn er nog lang niet door, en het blijft afwachten wat de eindafrekening zegt. Maar de ergste paniek lijkt bezworen en niet alleen omdat de gasprijs aan het zakken is. Vervliet: “De extreme bedragen die in eerste instantie circuleerden, waren heel bedreigend. We hebben daarop gereageerd door ons te informeren en de besparingstips in de media te volgen. Dat was goed, dat gaf ons een gevoel van grip en veiligheid. We hebben dan ook gezien dat de overheid het probleem ter harte nam en dat de prijs naar de goede kant evolueerde. Door actie te ondernemen hebben we voor onszelf wat controle gecreëerd binnen de onzekere situatie die er wel nog altijd is.”

De vraag is ook in welke mate onze angsten op dit moment gerechtvaardigd zijn. Want de inflatie slaat hard toe, dat valt niet te ontkennen, maar velen van ons zijn daar dankzij de loonindexering best goed tegen beschermd. En de klimaatverandering baart terecht zorgen, maar tegelijk komt de zachte winter ons dit jaar wel erg goed uit. Economen zien bovendien wel licht aan het einde van deze donkere tunnel: 2023 zal geen grand cru zijn, voorspellen ze, maar daarom nog niet zo zuur als we vrezen.

Pessimisme

“Ik denk dat dit jaar, behoudens een nieuwe grote crisis, het vorige jaar zal spiegelen: we beginnen somber maar zullen eindigen met een gevoel van opluchting”, stelt Bart Van Craeynest, hoofdeconoom van VOKA. Ja, we zullen de komende maanden nog veel faillissementen zien en mensen zullen hun werk verliezen. Maar dat is deels nog een correctie van de coronajaren, waarin veel bedrijven kunstmatig drijvend werden gehouden, en tot massale werkloosheid zal dat wellicht niet leiden. Van Craeynest: “De wereld valt wat stil, maar nergens zal de crisis zodanig toeslaan dat economieën echt in elkaar klappen. En onder deze slechte tijden ontwaar ik een gunstige onderstroom: ik denk dat voor veel gezinnen de facturen beter zullen meevallen dan verwacht.”

Zal deze boodschap van optimisme en hoop, die breed gedragen wordt door economen, doordringen? Of zijn we daarvoor te grote bangeriken, zoals mensen die vinden dat wij in een angstcultuur leven, wel eens zeggen?

We zijn niet banger dan vroeger, zegt Vervliet, wel hardnekkige pessimisten. “Wij West-Europeanen zijn bij de meest zorgelozen ter wereld. Een concreet voorbeeld is dat het onveiligheidsgevoel op straat hier al ruim twintig jaar daalt. En in landen zonder veel steun en perspectief, zoals de Verenigde Staten, zie je dat jongeren veel angstiger zijn als ze door economisch zwaar weer gaan. In tegenstelling tot wat we vaak denken, heb je veel meer te verliezen als je weinig hebt.”

Belgen die gepeild worden naar tevredenheid, geven hun leven gemiddeld een score van zeven op tien, wat best goed is. Maar we hebben wel vaker het gevoel dat we slecht bezig zijn, dat we onze problemen niet langer de baas kunnen en dat we merkbaar achteruitgaan.

“In ontwikkelingslanden zijn mensen veel minder tevreden over hun leven, maar zijn ze wel heel optimistisch. Ze zien en ervaren, veel meer dan wij, dat de wereld er eigenlijk echt op vooruitgaat: er leven minder mensen in extreme armoede, de kindersterfte daalt. Wij zien dat niet en steken elkaar aan met onze pessimistische verhalen en maatschappijkritiek. Gevaarlijke incidenten zijn van alle tijden, alleen vergeten we snel hoe bang we waren en tot wat we in staat zijn: de economische crisis van 2008 of de coronapandemie zijn immers niet vanzelf verdwenen. We waren toen bang, hebben actie ondernomen en de problemen opgelost.”